-Piše: Nik Gašaj

Lokalna samouprava danas gotovo svugdje u svijetu obavlja niz važnijih funkcija. Kako kaže prof. Đorđević: „Objektivna stvarnost traži postojanje osnovnih samoupravnih jedinica u kojima će se usredsrijediti neposredne izvršne i upravne funkcije u vezi sa sprovođenjem opštih planova, zakona i propisa, kao i vršenje lokalnih poslova i službi kojima se zadovoljavaju raznovrsne kulturne, socijalne, prosvjetne, komunalne i druge potrebe građana u komunama“.
Lokalna samouprava je (ili bi mogla i morala da postane) i oblik učešća u raspodjeli jednog znatnog dijela moći, vlasti i nacionalnog dohotka. Mnoga se prava ostvaruju i slobode uživaju, a isto tako i štite, odnosno brane u lokalnim zajednicama. Zato je samouprava važna i za problem podjele vlasti i za pitanje položaja građana. Oblici decentralizacije i samouprave su značajni institucionalni oblici proširenja demokratske osnove vlasti i njenog približavanja građanima. Tim procesima i ustanovama centralna vlast gubi apsolutnu dominaciju, odnosno pravo i mogućnost miješanja u sve poslove pojedinih lokalnih zajednica.
Problematika lokalne samouprave, uopšte uzev, neobično je kompleksna. S obzirom na to da je u pitanju čitav jedan sistem lokalnih vlasti, razmatranja o njemu mogla bi da budu vršena iz niza aspekta. Naravno, lokalnu samoupravu ne treba proučavati samo sa stanovišta prava, nego i sa politikološko-socioloških aspekata. Ograničiti se samo na pravno stanovište, često kao suvoparnu materiju, moglo bi dovesti do opasnosti od nesagledavanja suštine, realnog značaja i praktičnog dejstvovanja lokalne samouprave. Ona kao jedan, ne samo pravni, nego i politički i socijalni organizam obuhvata veliku kompleksnost društvenih odnosa, koji se na jedan ili drugi način u njoj razrješavaju. Prema tome, čisto statički prilaz, putem pravnog uočavanja problematike, mora se pri proučavanju kombinovati sa dinamičnim prilazom, koji će da ima u vidu i ostale, vanpravne aspekte proučavanih problema. Jer, u državi treba otkriti postojanje sklada ili nesklada između pravnih rješenja i onoga što se u životu, u isprepletenosti svih uticaja koji u datom društvu dejstvuju, realno dešava. Na osnovu sagledavanja pravnih rješenja i vršenja suptilne analize politikološko- socioloških aspekata, treba korigovati stvarnost lokalnih samouprava, ako ne i iz osnova promijeniti, ukoliko na to ukazuju i upućuju empirijska i teorijska saznanja u cilju doslednog ostvarivanja ljudskih prava i sloboda građana.
Nadalje, vlast neće biti ograničena ni odgovorna ukoliko se nosiocima vlasti ne suprotstavljaju realne političke snage, ili ako nije izvršena disperzija moći tako da jedna „moć ograničava drugu moć“, kako je to pisao Monteskje. U tom smislu samoupravne opštine javljaju se kao elemenat otpora centralističkim i autoritarnim postupcima prisvajanja i uzurpacije organa i pojedinih vršilaca vlasti na nivou države. Lokalna samouprava ima veliku ulogu u razvitku tzv. civilnog društva i demokratije. A nije samo stvar razumijevanja za lokalne probleme stanovništva, nego nekada, zavisno od sistema, pretpostavlja i učešće stanovništva u biranju ne samo lokalnih vlasti, već i njihovih predstavnika u vlastima širih zajednica... I sve to je donekle i garancija da će vlast u široj zajednici biti ograničena i pod većom kontrolom onih kojima vlada.
Naravno, teško je zamisliti da se ideja vladavine prava i prava lokalne samouprave ostvari i kada u svoje ruke uzimaju „zakon“ i oni koji su u sukobu s njim, kada su rasprostranjeni autoritarni obrasci ponašanja, pri nerazvijenoj političkoj kulturi, u uslovima moralne i pravne anemije, pri opterećenosti dogmatizmom, rodovsko-plemenskom sviješću, anahronizmom i fundamentalizmom, konvertitskom ideološkom isključivošću, faktički neograničenoj vlasti, kao i pri neizvjesnosti i nesigurnosti građana, odnosno njihovoj neravnopravnosti pred zakonom.
Da bi decentralizacija imala i poželjne demokratske efekte za karakter toga sistema najvažnije je: 1) da prema svojoj prirodi krug lokalnih poslova bude u tzv. originernoj nadležnosti, a ne samo poslovi preneseni sa centralnih organa, pa da ostanu i dalje pod njihovom punom kontrolom u pogledu cjelishodnosti odluka, jer se kontrola zakonitosti odluka od strane viših organa podrazumijeva; 2) da podjela nadležnosti bude zasnovana na pravnim temeljima (prvenstveno na Ustavu), a ne da bude plod političke (samo) volje, jer u ovom slučaju je i njeno trajanje neizvjesno i 3) da se kroz te oblike ostvaruje samouprava, tj. učešće stanovništva i drugih mogućih subjekata u upravljanju ili biranju onih koji će upravljati i u donošenju odluka koje se tiču njihovog života u užoj zajednici.
Saznanja iz savremenih političkih sistema ukazuju da pretjerana centralizacija ovlašćenja, kontrolne funkcije centralnih nad lokalnim vlastima i sužavanje materijalne osnove samostalnosti lokalnih zajednica mogu ozbiljno dovesti u pitanje cjelokupan koncept lokalne samouprave koja od samouprave sve više postaje lokalna uprava i transmisija centralne državne vlasti. U takvim uslovima još će manje biti mogućnosti građana da izraze svoje interese u lokalnoj zajednici i da zadovolje u njoj primarne potrebe i ostvare najveći broj sloboda i prava.
Društveni, ekonomski i politički, kao i kulturni pluralizam, kao i otvoreno civilno društvo sa liberalnom političkom kulturom, sa uvažavanjem razlika, tolerancije, dijaloga i kompromisa kao načina dolaženja do sporazuma, važni su preduslovi za političke garancije ljudskih prava, za plodonosnu konsocijaciju različitih etnonacionalnih grupa, za uspostavljanje uslova za vladavinu prava i funkcionisanje sistema na osnovu „podjele vlasti“, tj. uzajamnog, na Ustavu i zakonu zasnovanog stavljanja svake vlasti pod kontrolu. Naime, za dosledno ostvarivanje ljudskih prava i sloboda, gdje će svi građani u tolerantnoj atmosferi izražavati svoje interese, osjećanja i gledišta, neophodna je dosledna podjela vlasti kao institucionalni aranžman, a vladavina prava kao nužna pretpostavka i u svemu tome prava lokalna samouprava je od substancijalnog značaja.
(Autor je politikolog)